Οι όροι της δωρεάς
Ο Κ. Ιωνίδης, με την από 21ην Δεκεμβρίου 1844 επιστολή του προς τον δήμαρχο Πειραιώς, γνωστοποίησε την πρόθεσή του να διαθέσει μέσω του γιου του Αλέξανδρου Ιωνίδη 20.000 δραχμές στον δήμο για την ανέγερση του κτιρίου, υπό τον όρο ότι ο Δήμος θα παραχωρούσε το κατάλληλο οικόπεδο, έκτασης τουλάχιστον 4.000 πήχεων, για την οικοδόμηση του διδακτηρίου, θα αναλάμβανε τα λειτουργικά του έξοδα (μισθοδοσία διδακτικού προσωπικού και λοιπές δαπάνες) και θα φρόντιζε να εγκριθούν οι κανονισμοί λειτουργίας τόσο του Αλληλοδιδακτικού (Δημοτικού) όσο και του Ελληνικού Σχολείου (Σχολαρχείου).
Το Δημοτικό Συμβούλιο, στη συνεδρίαση της 11ης Ιανουαρίου 1845, αφού άκουσε «μετ’ επιστασίας και αγαλλιάσεως» την επιστολή του Κ. Ιωνίδη, που διαβάστηκε στη συνεδρίαση αυτή, ψήφισε την υπ’ αριθ. 177 πράξη, με την οποία – όπως τονίζεται – «αποδέχεται εν ονόματι του Δήμου την δωρεάν του φιλογενούς και φιλοκάλου ανδρός κ. Κωνσταντίνου Ιωνίδου και διομολογεί την προς αυτόν βαθυτάτην ευγνωμοσύνην του, εν ονόματι της πόλεως». Στην ίδια πράξη αναφέρεται ότι ο Δήμος θα χορηγεί κάθε χρόνο για τα λειτουργικά έξοδα των σχολείων 7.000 δραχμές, το ποσό που δαπανούσε έως τότε, χωρίς να περιλαμβάνονται σε αυτό τα ενοίκια και, τέλος, ότι «μετά την ανέγερσιν του οικοδομήματος άνωθεν της κυρίας πύλης της εισόδου θέλει τεθή μαρμάρινος λίθος, εφ’ ου θέλει εγχαραχθή η εξής επιγραφή: Ανηγέρθη δαπάνη του φιλογενούς Κωνσταντίνου Ιωνίδου».
Με νέα, από 10 Φεβρουαρίου 1845, επιστολή του – και αφού εν τω μεταξύ του είχε κοινοποιηθεί η πράξη 177/11.1.1845 του Δημοτικού Συμβουλίου – ο Κ. Ιωνίδης πρόσθεσε και ορισμένους νέους όρους για την πραγμάτωση της δωρεάς του, κυριότεροι από τους οποίους ήταν οι εξής:
α) Η προσθήκη στο ποσόν των 7.000 δρχ. που είχε αποφασίσει να διαθέτει ο δήμος κάθε χρόνο για τα λειτουργικά έξοδα των Σχολείων και του αντίστοιχου ποσού που κατέβαλε η δημοτική αρχή έως τότε για τα ενοίκια των Σχολείων που λειτουργούσαν στον Πειραιά, δηλαδή 2.000 δρχ. τον χρόνο κατ’ ελάχιστο όριο.
β) η εγχάραξη στην είσοδο του κτιρίου αντί του ονόματος του Κ. Ιωνίδη της οικογενείας των Ιωνιδών «διά τον λόγον ότι η δωρεά έγινε εν ονόματι της οικογενείας ταύτης».
γ) Η τέλεση κάθε χρόνο αρχιερατικής λειτουργίας σε ορισμένη ημερομηνία και κατά προτίμηση στις 21 Μαΐου, κατά την οποία θα αναπέμπεται «δέησις υπέρ της ευημερίας των ζώντων και υπέρ της αναπαύσεως των ψυχών των τεθνεώτων εκ της οικογενείας των τε Ιωνιδών και άλλων ευεργετών της εν Πειραιεί Σχολής».
Τέλος, ο Ιωνίδης έθεσε και έναν ακόμη αυστηρότερο όρο, τονίζοντας ότι το οικόπεδο και η οικοδομή θα ανήκαν στον Δήμο Πειραιώς, εφόσον θα τηρούσε πιστά τους όρους της συμφωνίας «άλλως το οικόπεδον και η οικοδομή θα ήτο ιδιοκτησία αδιαφιλονίκητος της οικογενείας των Ιωνιδών και των κληρονόμων αυτών και τούτο υπέρ του συμφέροντος αυτών και των ιδίων των Σχολών». Η χρησιμότητα του όρου αυτού καταδείχθηκε στην πράξη πολύ αργότερα, στη διάρκεια της Απριλιανής Δικτατορίας. Τότε ο διορισμένος δήμαρχος Πειραιώς επιδίωξε όπως το κτίριο της σημερινής «Ιωνιδείου Σχολής» - που έχει οικοδομηθεί στο οικόπεδο του αρχικού κτίσματος της δωρεάς Ιωνίδη – περιέλθει στην κυριότητα στην κυριότητα του δήμου, αλλά προσέκρουσε στον όρο αυτό και, φυσικά, στην αντίδραση των διοικητικών παραγόντων της Σχολής, που έσπευσαν να τον επικαλεστούν. [Το αντίθετο, δυστυχώς, συνέβη με το οικόπεδο της «Ραλλείου» Σχολής, που περιήλθε στον δήμο για να ανεγερθεί το νέο Δημαρχείο, το οποίο όμως τριάντα και πλέον χρόνια από την έναρξη της οικοδόμησής του εξακολουθεί να παραμένει «γιαπί», με όλα τα συνακόλουθα προβλήματα για τις μαθήτριες της Σχολής και για την πόλη].
Μετά την αποδοχή και των νέων όρων του δωρητή, με την πράξη 185 της 23ης Φεβρουαρίου 1845, με την οποία ο δήμος αναλάμβανε επίσης την υποχρέωση να διαθέτει για την εκπαίδευση το ? από τα ετήσια έσοδά του και την αγορά του κατάλληλου οικοπέδου στη γωνία της πλατείας Κοραή και της λεωφόρου Σωκράτους (σήμερα Ηρώων Πολυτεχνείου), με προέκταση και στην οδό Σωτείρας (σήμερα Σωτήρος Διός), το θέμα όδευσε προς τη φυσική λύση του. Γύρω στα τέλη του 1845 άρχισε η οικοδόμηση του κτιρίου, που αποπερατώθηκε τον Μάρτιο του 1847, ενώ ταυτόχρονα ο Κ. Ιωνίδης πρόσθεσε στην αρχική δωρεά του των 30.000 δραχμών και άλλες 10.000 δραχμές με τον όρο από του τόκους (600 δρχ. τον χρόνο) να αγοράζονται βιβλία για τις ανάγκες των σχολών. Έτσι, ο Πειραιάς απέκτησε το πρώτο σχολικό του κτίριο, το οποίο με τις γραφικότατες καμάρες ήταν για πολλά χρόνια κόσμημα για την πόλη, ενώ στην κεντρική πύλη της εισόδου του είχε χαραχθεί η επιγραφή: «Ανηγέρθη δαπάνη της φιλογενούς οικογενείας των Ιωνιδών».
ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΚΤΙΡΙΟ
Μετά την αποπεράτωση του κτιρίου – που ας σημειωθεί ήταν και η πρώτη αξιόλογη ακίνητη περιουσία του Δήμου Πειραιώς – η επιτροπή που είχε ορίσει ο Κ. Ιωνίδης για να επιβλέπει την πιστή εκτέλεση της δωρεάς, αποτελούμενη από τους Π.Σ. Ομηρίδη, Α. Χατζόπουλο και Α. Κοντόσταυλο απέστειλε στον δήμαρχο Αντώνιο Θεοχάρη, ο οποίος από τον Αύγουστο του 1845 είχε διαδεχθεί τον Π.Σ. Ομηρίδη, την ακόλουθη από 31ης Μαρτίου, επιστολή:
«Διεκπεραιωθείσης κατ’ ευχήν της οικοδομής των δύο σχολείων, ελληνικού τε και αλληλοδιδακτικού, τα οποία η φιλογενής οικογένεια των εντολέων μας κ. Ιωνιδών αφιερώνει με τινας όρους εις την κοινότητα ταύτην, Σας αναγγέλλομεν με πλήρη ευχαρίστησιν κ. Δήμαρχε, αφού εκπληρώσαμεν με την δυνατήν προσπάθειαν το επιβληθέν εις ημάς ιερόν καθήκον, ότι δύνασθε να λάβητε ήδη την κατοχήν των εν ονόματι της πόλεως, επευχόμενοι ανάλογον της Νεολαίας την πρόοδον, με το πνεύμα και τας ελπίδας των φιλομούσων ευεργετών του επ’ αγαθώ αναγεννωμένου τούτου Δήμου».
Ο δήμαρχος Α. Θεοχάρης έσπευσε αμέσως να παραλάβει το κτίριο και να εγκαταστήσει σε αυτό «αυθημερόν» τα δύο σχολεία, «το τε ελληνικόν και το αλληλοδιδακτικόν», όπως αναφέρει στο ακόλουθο έγγραφο που απηύθυνε προς τον δωρητή Κωνσταντίνο Ιωνίδη:
«Με αγαλλίασιν της ψυχής μας και πλήρεις αισθημάτων βαθείας ευγνωμοσύνης, είδομεν αποπερατωμένον κατ’ ευχήν και παραλάβομεν από τους Αξιοτίμους Επιτρόπους Υμών, κατά την 31η Μαρτίου ε.έ., το διά της υμετέρας, γενναίας δαπάνης ανεγερθέν ενταύθα μεγαλοπρεπές οικοδόμημα δι’ εκπαιδευτικόν του Δήμου Κατάστημα, εις ο καθιδρύσαμεν αυθυμερόν της παραλαβής του, τα των αρρένων δύο σχολεία του Δήμου, το τε ελληνικόν δηλαδή και το αλληλοδιδακτικόν.
Δράττομεν όθεν την ευκαιρίαν να εκφράσωμεν και αύθις υμίν και δι’ υμών εις άπασαν την φιλογενή και φιλόμουσον οικογένειάν σας τας ευψαριστήσεις και την βαθείαν ευγνωμοσύνην ημών τε και απάντων των συνδημοτών μας διά το προκείμενον μέγα προς τον Δήμον μας ευεργέτημα εις μνήμην του οποίου θέλει τελείσθαι από του νυν ιερέως λειτουργία κατ’ έτος κατά την υπό του Δημοτικού Συμβουλίου αποφασισθείσαν ημέραν, ήτοι την 21ην Μαΐου, εν τούτοις ευχόμενοι αδιαλείπτως εις άπαντα τα ευγενή Μέλη της μεγαλοδώρου οικογενείας υμών ευδαίμονα μακροβιότητα προς εξακολούθησιν των μεγάλων Αγαθοεργιών των Μένομεν με την υπερεξαίτερον προς υμάς υπόληψιν».
Στις 21 Μαΐου 1847 πραγματοποιήθηκε στον καθεδρικό ναό της Αγίας Τριάδος η πρώτη αρχιερατική λειτουργία και το μνημόσυνο «υπέρ αναπαύσεως των ψυχών των τεθνεώτων μελών της οικογενείας των Ιωνιδών», σύμφωνα με την υποχρέωση που είχε αναλάβει ο δήμος, ενώ λίγες ημέρες πριν, στις 13 Μαΐου 1847, ο Κ. Ιωνίδης με επιστολή του – που κοινοποίησε και προς τον δήμαρχο με την παράκληση να ενημερώνει τους εντολοδόχους του για κάθε θέμα που αφορούσε τα σχολεία – ανέθεσε την επιμέλεια και την επιτήρηση των σχολείων στους Α. Χατζόπουλο, Α. Κοντόσταυλο, Π. Ομηρίδη και Γρ. Νοταρά. «Παρακαλώ Υμάς – τόνιζε, μεταξύ άλλων, στην επιστολή αυτή – οσάκις παρατηρήσητε παράλειψιν τινα των συμφωνηθέντων εκ μέρους του Δήμου Πειραιώς, να την αναγγείλετε εις τον υποφαινόμενον διά τα περαιτέρω».
Όλες αυτές οι ενέργειες του Κ. Ιωνίδη, ας μην νομιστεί ότι υποκρύπτουν κάποια υποψία του για μη τήρηση των όρων που είχε θέσει από τη δημοτική αρχή, επειδή ίσως στη θέση του δημάρχου δεν βρισκόταν την περίοδο αυτή ο φίλος του Π.Σ. Ομηρίδης αλλά ο Αντ. Θεοχάρης. Αντιθέτως, υπογραμμίζουν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για τα σχολεία και τον σωστό τρόπο λειτουργίας τους, που θα εκδηλωθεί περισσότερο άμεσα στην περίοδο 1849-50, όταν θα προκύψουν προβλήματα δυσλειτουργίας στο Σχολαρχείο, εξαιτίας του τότε σχολάρχη Γ. Παυλίδη, που θα προκαλέσουν ανησυχίες στην πειραϊκή κοινή γνώμη. Έκδηλη θα είναι η ανησυχία του Ιωνίδη, ο οποίος με επιστολή του προς τον πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου θα ζητήσει όπως καταβληθεί κάθε προσπάθεια για να επιτευχθεί «η βελτίωσις του Ελληνικού Σχολείου». Φυσικά, τα προβλήματα αυτά, χάρη και στην αποφασιστική συμβολή του Π.Σ. Ομηρίδη, που το 1848 είχε επανεκλεγεί δήμαρχος, σύντομα θα ξεπεραστούν και από το τέλος του 1850 το Σχολαρχείο θα ακολουθήσει σταθερά ανοδική πορεία. Η λειτουργία του στα αμέσως επόμενα χρόνια θα είναι υποδειγματική. Και οι μαθητές του από 65 το 1851 θα φτάσουν τους 102 το 1860.
Με τη δωρεά του Κ. Ιωνίδη, ο Πειραιάς απέκτησε την πνευματική του κυψέλη, που συγκέντρωσε σιγά-σιγά όλο το ελπιδοφόρο «μελισσολόι», τους νεαρούς βλαστούς των πρώτων οικιστών, και τους έδωσε τα απαραίτητα εφόδια για να προκόψουν στη ζωή και να προχωρήσουν στον δρόμο προς τη δημιουργία. Κι ας μην ξεχνάμε πως στα δύσκολα εκείνα χρόνια το απολυτήριο του Σχολαρχείου [το πρώτο εκπαιδευτικό σύστημα, που ίσχυσε από το 1836 έως το 1929, πρόβλεπε ενδεκαετή κύκλο σπουδών με τετρατάξιο Δημοτικό Σχολείο, τριτάξιο Ελληνικό Σχολείο (Σχολαρχείο) και τετρατάξιο Γυμνάσιο] ήταν, συνήθως, ο μόνος τίτλος σπουδών των περισσοτέρων και με αυτό το τυπικό εφόδιο άρχιζαν τον αγώνα τους στον κοινωνικό στίβο. Το Γυμνάσιο δεν ήταν για τους πολλούς. Οι γνώσεις, όμως, που παρείχε το Σχολαρχείο ήταν τόσο επαρκείς, ώστε να τους επιτρέπουν να επιτύχουν στον οικονομικό και τον ευρύτερο κοινωνικό χώρο. Και στο σημείο αυτό, παράλληλα με την υπογράμμιση της σημασίας της δωρεάς του Κ. Ιωνίδη, θα πρέπει να εξαρθεί και η πολύτιμη συμβολή των ανθρώπων που δίδαξαν και φώτισαν τις πρώτες πειραϊκές γενεές, ανοίγοντάς τους τον δρόμο προς τη γνώση και την πρόοδο. Οι σχολάρχες και οι δάσκαλοι του Ελληνικού Σχολείου – ο Ι. Βάμβας, ο Ι. Πατάκης, ο Π. Αντωνιάδης, ο Ζαχ. Νικολαΐδης, ο Γ. Βιώνης, ο Θ. Βραχνός, ο Ι. Καστιάδης, ο Ι. Παλαμάς, ο Ευγ. Βαρίνος, ο Γ. Ζαχαρίου, ο Ε. Παντελακης, ο Στ. Φούντης, ο Ι. Χοϊδάς, ο Ηλ. Βλαχόπουλος, ο Γ. Μεσολωράς, ο Κ. Πέπας κ.ά. – στάθηκαν οι αφανείς πρωτοπόροι, οι σκαπανείς της πειραϊκής παιδείας σε μία εποχή κρίσιμη, που βάρυνε αποφασιστικά στη μελλοντική εξέλιξη της πόλης του Πειραιά.
Το σχολικό κτίριο της δωρεάς του Κ. Ιωνίδη συνδέθηκε άρρηκτα με την εκπαιδευτική ιστορία του Πειραιά. Επί επτά περίπου δεκαετίες στεγάστηκε σε αυτό το Ελληνικό Σχολείο (Σχολαρχείο), τα πρώτα χρόνια μαζί με το αλληλοδιδακτικό (Δημοτικό) σχολείο και το 1918 εγκαταστάθηκε στο κτίριο το Α’ Γυμνάσιο, που άρχισε να λειτουργεί το 1862 και έως το 1914 ήταν το μοναδικό Γυμνάσιο του Πειραιά. Το 1932, ογδόντα πέντε χρόνια μετά την οικοδόμησή του, το αρχικό κτίσμα της δωρεάς Ιωνίδη κατεδαφίστηκε, για να ανεγερθεί στη θέση του το σημερινό κτιριακό συγκρότημα της «Ιωνιδείου Σχολής».